بررسی شأن و مقام قطب در اندیشۀ صوفیه؛
با تأکید بر باورهای فرقه‌های نعمت‌اللّهیه و ذهبیّه
■ حمید شهسواری شیرازی*
چکیده
به رغم آنکه تصوّف و صوفی‌گری – به‌عنوان یکی از جریان‌های دیرپا و درخور توجه در عالَم اسلام – در طول تاریخ، شاخه‌ها و انشعابات فراوان یافته و فرقه‌‌‌ها و سلسله‌‌‌های صوفیانه، انگاره‌ها و مشی و مبانی متفاوتی داشته‌اند، اما اصول و انگاره‌‌‌های مُجمعٌ‌علیه و مشترکی را می‌توان در همه این نحله‌ها جست وجو کرد و جُست. اعتقاد به ولایتِ اقطاب، یکی از همین انگاره‌‌‌های مشترک است. «قطب» در نظر صوفیه به کسی اطلاق می‌شود که افزون بر طی مسیر سلوک و دست یافتن به مقام «فناء فی اللّه»، اجازه و نصّی – از قطب پیشین – برای خلافت و رهبری فرقه دارد؛ اجازه‌ای که بی‌‌انقطاع و افتادگی، به یکی از ائمه معصومین علیهم السلام ختم می‌شود. قاطبۀ صوفیه شأن و مقامی والا و ویژه برای قطب قائل‌اند؛ چنانکه صوفیان گنابادی، ولایت و امامت معصومین علیهم السلام را به اقطاب این سلسله نیز تسری داده‌اند و جایگاه اقطاب در نظام تکوین و تشریع را همان جایگاه امامان معصوم علیهم السلام دانسته و علم غیب و الهام را نیز یکی از شئون اقطاب انگاشته‌‌‌اند. افزون بر این، برخی فرقه‌های صوفیه شرط پذیرش اعمال را نیز تبعیت از قطب بر شمرده‌اند و و برای تشرّف به محضر اقطاب، آدابی ویژه در نظر گرفته‌اند. هرچند انگارۀ اعتقاد به اقطاب، به نوعی برگرفته از آموزه‌های شیعی در باب ولایت ائمه اطهار علیهم السلام است، اما نباید از نظر دور داشت که این آموزه که رکن هویت‌ساز مذهب شیعه به حساب می‌آید، فرق و فاصله بسیار با انگارۀ ولایت در سیاق سنّت صوفیه دارد؛ از جمله اینکه ولایت در تفکر شیعی، منحصر در امامت ائمۀ اطهار علیهم السلام است، اما ولایت در اندیشۀ صوفیه به مقام فناء فی اللّه اشاره دارد که مصادیق آن مشایخ و اقطاب صوفیه‌اند. در این نوشتار با استناد به آثار و منابع فرقۀ نعمت‌اللّهیه و فرقۀ ذهبیّه، به بررسی اعتقادات و ادعاهای آن‌ها دربارۀ مقام و موقعیت و همچنین شؤون «قُطب» پرداخته شده است.
کلیدواژه‌ها: صوفیه، تصوّف، عقاید صوفیه، آموزه ولایت، قطب، اقطاب صوفیه، مقام قطب، فرقه نعمت‌اللّهیه، فرقه ذهبیّه.
* استاد حوزه و دانشگاه؛ پژوهشگر و متخصص حوزۀ فرق و ادیان
بدون دیدگاه